भारतातील इंजिनिअर आणि शिक्षण व्यवस्था

संदर्भ:

>> आक्षेप १: इंजिनिअरांची अशी संघटना नाही.

आहेत. Institute of Engineers, The Institution of Electronics and Telecommunication Engineers (I.E.T.E.) ISA, तसेच परदेशात Professional Engineers अशा अनेक संघटना आहेत. इंजिनिअरवर नियंत्रण करण्यापेक्षा त्यांचा मुख्य उद्देश असतो की त्यांच्या मेंबर्सचा इंटरेस्ट सांभाळणे आणि त्यांचा फायदा बघणे. मग ते स्वतःची स्टॅण्डर्ड काढतात, लॉबिंग करतात वगैरे.

>> आक्षेप २: इंजिनिअरिंग व इतर क्षेत्रांतल्या शिक्षणातला एक महत्त्वाचा फरक म्हणजे त्या कोर्सेस मध्ये फील्डवर्क चे प्रमाण खूप जास्त असते. इंजिनिअरिंगच्या शिक्षणात हे फिल्डवर्क फार फार कमी असते.

भारतात मूलभूत संशोधन फार कमी प्रमाणात होते. IIT, COEP, VJTI, BITS वगैरे प्रसिध्द कॉलेजात किती पेपर्स पब्लिश होतात आणि कितीकिती पेटंट्स मिळाली आहेत, हाच एक संशोधनाचा विषय होईल. मुख्य प्रॉब्लेम म्हणजे कॉलेज आणि इंडस्ट्री यांच्यात विचारविनिमय फारसा होत नाही, त्यामुळे इंडस्ट्रीत काय पाहिजे, नवीन शोध काय लागत आहेत आणि ते कसे वापरात येत आहेत, हे लक्षात न घेताच कॉलेजात शिक्षण दिले जाते.

>> आक्षेप ३: त्यामुळे इतर व्यवसायाचे शिक्षण घेतलेला विद्यार्थी जेव्हा बाहेर पडतो तेव्हा तो ‘मार्केट रेडी’ असतो. इंजिनिअर तसा नसतो.

इंजिनिअरिंग कॉलेज हे नोकर तयार करण्याचे कारखाने आहेत, हे पटले तर असा प्रश्न पडणार नाही. प्रत्येक कंपनीमध्ये प्रॉडक्ट, प्रोसेस हे वेगवेगळे असतात, त्यामुळे कोणीही नवीन आला तरी त्याला हे शिकावेच लागते. इंजिनिअर घेताना कंपनी त्यांची रिस्क कमी करायला बघते. जर कोणी इंजिनिअर असेल तर त्याला/तिला किमान थियरी तरी माहीत आहे, त्यामुळे तो/ती काम करायला लवकर तयार होईल, असा विचार असतो. To quote Nikola Tesla: “If Edison had a needle to find in a haystack, he would proceed at once with the diligence of the bee to examine straw after straw until he found the object of his search. I was a sorry witness of such doings, knowing that a little theory and calculation would have saved him ninety per cent of his labor.”

>> आक्षेप ४: शिक्षणातला दुसरा मोठा फरक म्हणजे शिकवणारे शिक्षक

पुन्हा तोच मुद्दा. बहुतेक शिक्षक फक्त शिक्षण क्षेत्रातले असल्याने बाहेरच्या जगात काय चालले आहे, त्याची त्यांना फारशी कल्पना नसते किंवा त्यांना त्याच्याशी काही देणेघेणे नसते. चांगले शिकवायला शिक्षक उदास असतात आणि काहीतरी नवीन शिकावे असा विचार करायला विद्यार्थी उदास असतात. त्यामुळे बहुतेक सगळे पाट्या टाकायचे काम करतात. काही-काही चांगले शिक्षक असतात, नाही असे नाही, पण बहुतेक वेळा ते अपवाद म्हणूनच.

इंजिनिअर होणे हे सी.ए. किंवा डॉक्टर होण्यापेक्षा खूप सोपे आहे. (वैयक्तिक मत). इंजिनियरींगला अ‍ॅडमिशन मिळणे कठीण आहे, पण एकदा कॉलेजात शिरलात की जर above-average असाल तर कोणीही पास होऊ शकतो. डिस्टिंक्शन मिळवणे अजिबात कठीण नाही, हे स्वानुभवावरून सांगू शकतो. किमान फर्स्टक्लास तरी आरामात मिळू शकतो, त्यामुळे कोणी एटीकेटी किंवा जयकर रुलचे उदाहरण दिले की आश्चर्य वाटते. (मलातरी).

एका सरांबद्दल लिहिल्याशिवाय राहावत नाही. मी तोंडी परीक्षा द्यायला गेलो तेव्हा संवाद काहीसा असा झाला.
“या, अभ्यास झाला का?”
“केलाय सर जमेल तेव्हडा” (मनातः मास्तर, आता तुम्ही माझी बिनपाण्याने करणार, मग मानभावीपणा कशाला करताय?)
“तुझ्या घरी फ्रीज आहे का?” (काय येडझवा मास्तर आहे हा. हा काय प्रश्न आहे?)
“आहे सर”.
“फ्रीजच्या मागे डोकावून बघितलेस का कधी? त्याच्यात काय-काय पार्ट असतात?”
“सर, मागे जाळी असते आणि काँप्रेसरपण असतो.”
“बरं, मला सांग काँप्रेसर कुठल्या रंगाचा असतो?” (आयला, मास्तर काय येडा आहे की काय? असलं काय विचारतोय?)
“काळा सर” (कोणी xतिया पण सांगेल).
“काळाच का?”
“कारण काळा रंग स्वस्त असतो म्हणून सर” (कसा पकडला या मास्तरला. हाहा!!)
“बरोबर आहे, पण विषयाला धरून नाही. मला अपेक्षित उत्तर वेगळे आहे. काळाच का? जांभळा, पिवळा, लाल का नाही?”
“सर, जरा विचार करून सांगतो”.
“ठीक आहे.”
(१ मिनिटानी)
“सर, नक्की माहीत नाही, पण प्रयत्न करतो. काँप्रेसरमध्ये काँप्रेशन होते, त्यामुळे हीट निर्माण होते. आता ही उष्णता बाहेर टाकायची तर ब्लॅकबॉडी सर्वोत्तम. म्हणून त्याला काळा रंग देतात म्हणजे जास्तीत-जास्त हीट लवकर बाहेर टाकली जाईल”.
“बरोबर, आता सांग, बोर्डॉन ट्यूब (Bourdon tube) कुठे वापरतात?”
“माहीत नाही सर.”
“अरे, विचार कर.”
“नाही माहीत सर.”
“तू स्कूटरमध्ये कधी हवा भरली आहेस का?”
“नाही सर, माझ्याकडे स्कूटर नाही, सायकल आहे”
“अरे, पण पेट्रोल पंपावर गेला असशील ना? तिथे जो प्रेशर दाखवायचा काटा असतो ना, त्याच्या आत बोर्डॉन ट्यूब असते. एकीकडे प्रेशर दिले की काटा फिरतो, तो त्याच्यामुळे.”
“बरं, आता सांग, सोडियम व्हेपरचे पिवळे दिवे चांगले की मर्क्युरी व्हेपरचे पांढरे?”
“सर, पांढरे चांगले वाटतात डोळ्यांना, म्हणून ते चांगले” (आता जास्ती काही विचारू नकोस ना….)
“बरं, आता सांग बजाजच्या फॅक्टरीत गेलास का कधी फिरायला कोणाबरोबर”
“नाही सर”
“बर, एखादी फॅक्टरी बघितली का ज्याच्यात फिरती मशीन्स असतात?”
“हो, बघितली आहे”
“त्याच्यात पिवळे दिवे असतात की पांढरे?”
“बहुतेकदा पिवळे असतात, सर”
“का? तू तर आत्ताच म्हणालास ना की पांढरे चांगले वाटतात डोळ्यांना. मग?”
“सर, फिरत्या मशीनमुळे आणि प्रकाशाच्या वेव्हलेंथ जुळली तर स्ट्रोबोस्कोपिक एफेक्टने मशीन फिरत असून पण स्थिर वाटेल. त्यामुळे अपघात होण्याची शक्यता आहे”.
“आता सांग, घरी ट्यूबलाईट वापरणे चांगले की बल्ब?”
“सर, ट्यूबलाईट”
“का”
“ट्यूबलाईट २६ वॉटची असते आणि बल्ब ६० वॉटचा”
“चूक. मी पाहिजे तर २५ वॉटचा दिवा लावीन. शिवाय ट्यूबच्या चोकमध्ये पण एनर्जी लॉस होतो ना?”
“कारण ट्यूबलाईटमध्ये सावली पडत नाही आणि बल्बने पडते. त्याने कटकट वाटते डोळ्यांना” (मी फेक मारली.)
“पुन्हा चूक” (इथे सरांनी पेन टेबलच्या अगदी जवळ पकडून पडणारी अंधूक सावली दाखवली.)
“सर, बल्बमध्ये खूप एनर्जी हीटमध्ये वाया जाते. त्यामुळे ल्युमेन्स पर वॉट ट्यूबलाईटला चांगले असते. म्हणजे ती जास्त एफिशियण्ट आहे.”
“बरोबर.”
“बरं, तुझी परीक्षा झाली. जा आता तू. पण बाहेर जाऊन मित्रांना सांगू नकोस प्रश्न आणि उत्तरे. मला इतरांना पण विचारायचे आहेत”.

आज या गोष्टीला कित्येक वर्ष झाली, पण अजूनही तो प्रसंग डोळ्यासमोर जसाच्या तसा उभा आहे. त्या सरांनी अजून शिकवावे, असे वाटले होते, पण दुर्दैवाने त्यांनी एकच विषय शिकवला आणि संपूर्ण इंजिनियरिंगमध्ये मलातरी तसे सर पुन्हा कधीच भेटले नाहीत. आपल्या शिक्षणपध्दतीची ही खरी व्यथा आहे.